(...) Ο μοναδικός θεσμός των υπόδουλων χριστιανικών εθνών, που λειτουργεί μέχρι το 18ο αιώνα, είναι η Εκκλησία. Αυτή εκπροσωπείται σε παμβαλκανικό επίπεδο από το Οικουμενικό Πατριαρχείο της Κωνσταντινουπόλεως και σε περιφερειακό από την Αρχιεπισκοπή της Αχρίδας και την Αρχιεπισκοπή του Ιπέξ (μέχρι το κλείσιμό τους), καθώς και από τις καθολικές κοινότητες εξαρτόμενες από το Βατικανό. Η πολυλειτουργικότητα αυτού του θεσμού (εκκλησιαστική, ιδεολογική, πολιτική, κοινωνική, διαφωτιστική κ.α.) προκαθορίζει και τον ρόλο του ενός σχεδόν απόλυτου μηχανισμού εξισορρόπησης σε κατάσταση απόλυτης απουσίας δικών τους κρατικών θεσμών για τους υποδουλωμένους βαλκανικούς λαούς. Λόγω αυτής της αιτίας είναι τελείως λογικό οι πρώτοι απόστολοι-εθνεγέρτες, λόγιοι και παράγοντες της κοινωνικής πολιτικής κατά την εποχή της Βαλκανικής Εθνικής Αναγέννησης, να προέρχονται στις περισσότερες περιπτώσεις από τους εκκλησιαστικούς κύκλους. Δεν είναι απαραίτητα πάντα ιερείς, όπως είναι π.χ. η περίπτωση του στενά συνδεδεμένου με το Φανάρι, Ρήγα Βελεστινλή (Φεραίου). Ο Ρήγας διαδραματίζει στην Ελληνική Αναγέννηση εκείνο τον ισχυρό ρόλο, τον οποίο θα διαδραματίσει μισό αιώνα αργότερα στη Βουλγάρικη Αναγέννηση ο Γκεώργκη Ρακόβσκι. Σ` αυτές τις δυο προσωπικότητες, του Ρήγα (1757-1798) και του Ρακόβσκι (1821-1867), η βαλκανική ιστορία αναθέτει ένα ανεπανάληπτο καθήκον: να συνεχίσουν, αν και με ποιοτικά διαφορετικό τρόπο, τον όλο και πιο εξασθενημένο εκπολιτιστικό ρόλο της Εκκλησίας. Καθώς στέρησαν αυτόν τον ρόλο από την Εκκλησία, τον μετέτρεψαν σε πιο ενεργό, δραστήριο και θεσμοδημιουργικό σε μια σειρά περιπτώσεων και κρατικο-δημιουργικό. Όχι πως πριν απ` αυτούς η Αναγέννηση των Βαλκανίων δεν γνωρίζει το πρότυπο `άνθρωπος-θεσμός` (Παΐσιο, Σωφρόνιο, Μπερόν, Νεόφυτο Ρίλσκι, Νεόφυτο Μπόζβελι, Κοσμά Αιτωλό, Ευγένιο Βούλγαρι, Αδαμάντιο Κοραή, Ιώσηπο Μοισιόδακα, Δημήτριο Καταρτζή, Ζαχάριο Ορφελήν, Άνδρεία Κάτσιτς-Μίοσιτς, Ιβάν Ράϊτς, Δοσίθεο Ομπράντοβιτς και πολλούς άλλους), όχι πως το ίδιο χαρακτηριστικό βαλκανικό φαινόμενο δεν προσωποποιείται σε μια σειρά λαμπρών προσωπικοτήτων και μετά απ` αυτούς, αλλά ο Ρήγας και ο Ρακόβσκι διαθέτουν το πλεονέκτημα της μεγάλης ιστορικής τύχης. Από τη μια κατέχουν στο μέγιστο βαθμό τα κατάλληλα χαρακτηριστικά της μυθοπλασίας και της κοινωνικής της `παραγωγής`. (...) Από την άλλη εμφανίζονται στην πιο κατάλληλη στιγμή, για την πραγμάτωση αυτών των χαρακτηριστικών. Ανάμεσα στην τελευταία δεκαετία του 18ου αιώνα, στο απόγειο της δράσης και το θάνατο του Ρήγα, και στη μέση του 19ου αιώνα αντίστοιχα του Ρακόβσκι υπάρχει μισός αιώνας. Είναι εκείνος ο μισός αιώνας που προσδιορίζει σε γενικές γραμμές τη διαφορά στους ιστορικούς ρυθμούς αναπτύξεως στις δυο βαλκανικές κοινωνίες -στην ελληνική και στη βουλγαρική- κατά την εποχή της Αναγέννησής τους και της σύστασης ανεξάρτητων εθνικών κρατών. (...) Οι δυο δημιουργοί, αν και εμφανίζονται με μισό αιώνα διαφορά, εκδηλώνονται σαν μία ομότυπη λειτουργία ενός και του ίδιου πολιτισμικο-ιστορικού προτύπου, ιδιάζον στην ανάπτυξη όλων των υπόδουλων βαλκανικών λαών τον 18°-19° αιώνα.
[Απόσπασμα από το κείμενο του προλόγου]