Ο Θεόφιλος Καΐρης (1784 - 1853) καταχρηστικά μόνον μπορεί να θεωρηθεί εκπρόσωπος του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Στην πραγματικότητα εντάσσεται σε μια μακρά - ιερά κατά τον ίδιον - παράδοση, τα διαδοχικά επίπεδα της οποίας αποκαλύπτουν μια συνήθως υπόγεια, πλην αδιάκοπη σύγκρουση με την καθεστηκυία θρησκευτική και ενίοτε πολιτική εξουσία. Οι επιλογές του Καΐρη και των διωκτών του καθορίστηκαν από την ευρύτερη διαμάχη για τον φιλοσοφικό, θρησκευτικό και εντέλει πολιτικό επαναπροσδιορισμό της ελληνικότητας. Αναφαίνονται δηλαδή με την περίπτωση Καΐρη παράμετροι μιας κοσμοαντίληψης ανταγωνιστικής της ιουδαιοχριστιανικής, οι οποίες ορίζουν το φιλοσοφικό έργο και την δράση του φιλοσόφου. Οπωσδήποτε αυτή η κοσμοαντίληψη συνδέεται σε πολιτικό επίπεδο με την γέννηση του αστικού φιλελευθερισμού στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος. Αλλά η διαμάχη που εκφέρεται με πολιτικούς όρους την περίοδο 1839-52 και καταλήγει στον διωγμό και τον μαρτυρικό θάνατο του Καΐρη είναι απλώς επιφαινόμενο εκείνης της βαθύτερης φιλοσοφικής σύγκρουσης, η οποία διατρέχει την ελληνική ιστορία συνδέοντας τον δέκατο ένατο αιώνα με τον κόσμο της ύστερης αρχαιότητας. Διότι σε περιπτώσεις όπως αυτή του Θεόφιλου Καΐρη αποκαλύπτονται (και τούτο είναι που πραγματικά ενδιαφέρει) εννοιολογικές γέφυρες μεταξύ «αρχαίου», «βυζαντινού» και «νέου» Ελληνισμού, αυτές ακριβώς που εκμηδενίζουν τον ιστορικό χρόνο και τις συμβατικές περιοδολογήσεις λειτουργώντας ως εννοιολογικοί αρμοί της καϊρικής ιεράς φιλοσοφίας. Επομένως δύσκολα αντιλαμβάνεται ο ανυποψίαστος αναγνώστης ότι η Γνωστική και τα Στοιχεία Φιλοσοφίας φέρουν τον μανδύα συνηθισμένων «εγχειριδίων φιλοσοφίας» της εποχής, προκειμένου να καλύψουν βαθύτερες και λανθάνουσες προθέσεις. (. . . )

[Απόσπασμα από το κείμενο στο οπισθόφυλλο της έκδοσης]