Το παρόν βιβλίο αποτελεί στην ουσία την έκδοση της διδακτορικής μου διατριβής με μόλις δεκαοκτώ έτη χρονική υστέρηση. Στη διατριβή αυτή μελετήθηκε η ακμή του ελληνικού στοιχείου στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες, Βλαχία και Μολδαβία, από την Άλωση έως τα μέσα του 18ου αιώνα, τυπική αρχή του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Η αποδεδειγμένη ακμή οδήγησε στην ανάρρηση Ελλήνων στον θρόνο των δύο ημιαυτόνομων ηγεμονιών. Οι ηγεμόνες αυτοί είτε ελληνικής καταγωγής είτε ακραιφνώς Έλληνες προώθησαν τον ελληνικό πολιτισμό στις θρησκευτικά ομόδοξες Ηγεμονίες. Δημιούργησαν γύρω τους πνευματικές αυλές από σημαίνοντες λογίους, μεταξύ των οποίων πολλοί ιατροφιλόσοφοι. Ο νέος αυτός τύπος λογίου σημαίνει τον σπουδασμένο στη Δύση απόφοιτο πανεπιστημίου. Στον κύκλο σπουδών της σχολής των ιατροφιλοσόφων του πανεπιστημίου της Πάδοβας κυρίως, αλλά κατά προσέγγιση και των άλλων περιώνυμων πανεπιστημιακών κέντρων της Εσπερίας, ανήκει η θεολογία, η φιλολογία, η φιλοσοφία, η ιατρική καθώς και άλλες βασικές επιστήμες, όπως η φυσική, η χημεία, η βιοχημεία, τα μαθηματικά, η αστρονομία, ακόμη και η αστρολογία. Κατ’ αυτόν τον τρόπο ο ιατροφιλόσοφος κατέχει ένα ευρύτατο πεδίο γνώσεων, το οποίο, με σημερινή ορολογία, καλύπτει τόσο την θεωρητική όσο και τη θετική κατεύθυνση σπουδών.
Επομένως δεν ξενίζει όταν ιατροφιλόσοφοι απασχολούνται στην εκπαίδευση και μάλιστα σε τριτοβάθμια εκπαιδευτικά ιδρύματα της «καθ’ ημάς Ανατολής», όπως η Μεγάλη του Γένους Σχολή και οι Αυθεντικές Ακαδημίες του Βουκουρεστίου και του Ιασίου. Ιατροφιλόσοφοι επίσης συγγράφουν θεολογικά συγγράμματα και ανέρχονται σε ανώτατα εκκλησιαστικά αξιώματα είτε ως λαϊκοί είτε ως κληρικοί. Ιατροφιλόσοφοι είναι και οι μυστικοσύμβουλοι των ισχυρών της εποχής, των Οθωμανών μη εξαιρουμένων. Έτσι ιατροί κατ’ επάγγελμα ανέρχονται στο ύψιστο αξίωμα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, στο οποίο μπορούσε να ανέλθει μη εξωμότης Χριστιανός. Από την θέση τους δε αυτή υπηρετούν ποικιλοτρόπως τα συμφέροντα του Ελληνισμού και ταυτόχρονα εδραιώνουν την παρουσία του βορείως του Δουνάβεως, με την επίσημη καθιέρωση Ελλήνων ως Ηγεμόνων της Βλαχίας και Μολδαβίας. Ιατροφιλόσοφοι, ταυτόχρονα με τις ιατρικές υπηρεσίες τους διεκπεραιώνουν πολιτικές και διπλωματικές αποστολές στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες, στην ομόδοξη Ρωσσία, στην Κεντρική Ευρώπη. Την καταλληλότητά τους εγγυώνται η προηγούμενη εμπειρία τους στο εξωτερικό, η πολυγλωσσία τους και η ευρύτατη μόρφωσή τους. Δεν είναι μικρότερη η συμβολή τους στον απελευθερωτικό αγώνα. Πολύ πρώιμα ιατροφιλόσοφοι συλλαμβάνουν την αναγκαιότητα της εκπαιδευτικής αφύπνισης του Γένους και αγωνίζονται γι’ αυτήν. Ιατροφιλόσοφοι ανευρίσκονται είτε για σπουδές είτε και για άλλους λόγους στην Αγγλία, Γαλλία, Γερμανία, Ιταλία, Ολλανδία και ακολούθως αποκαθίστανται επαγγελματικά στην «καθ’ ημάς Ανατολή» αλλά και στην ανερχόμενη ευρωπαϊκή δύναμη της αυτοκρατορικής Ρωσσίας, η οποία τους δελεάζει με υψηλές αμοιβές και αξιώματα. Επίμονη προσπάθεια καταβάλλεται για την ανεύρεση του τόπου σπουδών τους και την εξακρίβωση της ιατρικής τους ιδιότητας, ενώ καταγράφεται και οποιαδήποτε άλλη αποσπασματική ή φαινομενικά ασύνδετη πληροφορία θα μπορούσε να ενδιαφέρει τον ιστορικό της ιατρικής, η οποία διαφορετικά θα χανόταν στον ασύλληπτο λαβύρινθο των διαδρομών τους. Χρονικά η ελληνική παρουσία στον Δούναβη και τις όμορες περιοχές ανάγεται ήδη στην Αργοναυτική Εκστρατεία, κατά την οποία η συνοδεία ιατρού θεωρείται απαραίτητη, όπως σε κάθε εκστρατεία. Ελληνικές αποικίες στην ευρύτερη περιοχή δεν υπήρχε περίπτωση να μη διαθέτουν ιατρική υποστήριξη, άσχετα εάν ελλείπουν συγκεκριμένες μαρτυρίες. Ωστόσο, την αυλαία ανοίγει επισήμως ο αρχίατρος του εκστρατευτικού σώματος του αυτοκράτορα Τραϊανού, λατινόφωνος Έλληνας, ο Κρίτων ή Titus Statilius Crito. Ακολούθως εξαίρεται η προσφορά του Μιχαήλ-Ερμόδωρου Λήσταρχου, καθηγητή της Ιατρικής στο πανεπιστήμιο της Φερράρας, και του κύκλου των μαθητών του. Αναμενόμενα, οι μαθητές ενός καθηγητή ιατρικής θα ακολουθήσουν τον διδάσκαλό τους και θα λάβουν σε άλλοτε άλλο βαθμό ιατρική παιδεία. Το ιστορικό «φαινόμενο» του σπουδασμένου στην ιατρική σχολή του Μονπελλιέ Ιάκωβου Βασιλικού Ηρακλείδη αναλύεται διεξοδικά. Στη συνέχεια ερευνάται ο βίος και η πολιτεία των πρώτων ιατρών-Μεγάλων Διερμηνέων της Υψηλής Πύλης, Παναγιώτη Νικούσιου, Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου του εξ απορρήτων και του υιού και διαδόχου του Νικολάου Μαυροκορδάτου. Συστηματικά βιογραφούνται οι ιατροί, οι οποίοι εντοπίζονται να θεραπεύουν την επιστήμη τους στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες. Η έρευνα επικεντρώνεται πρωτίστως σε πτυχιούχους φιλοσοφίας και ιατρικής πανεπιστημίων της Εσπερίας, χωρίς να αποκλείονται και πρακτικοί ιατροί, όταν απουσιάζουν οι προηγούμενοι. Διότι οι ιατροφιλόσοφοι δεν υπηρετούν όλοι τον Ασκληπιό και σχεδόν ποτέ αποκλειστικά. Οι περισσότεροι αφιερώνονται εκ παραλλήλου σε έργο εκπαιδευτικό, εκδοτικό, διαφωτιστικό και θέτουν σε δεύτερη μοίρα την ιατρική πράξη. Άλλοι πάλι κατορθώνουν να συνδυάζουν τις ιδιότητες του ιατρού, του διδασκάλου και αρκετά συχνά και του ιερωμένου. Λανθάνουν πληροφορίες για όσους ιατρούς θεράπευσαν την επιστήμη τους χωρίς να αφήσουν πίσω τους γραπτό έργο ή δεν κατέλαβαν επίσημη θέση ή αξιώματα. Αναντίρρητα οι γνώσεις μας για την καθημέρα κλινική πράξη της εποχής είναι ελλιπείς και αποσπασματικές. Σημειώνονται όσες έρχονται σποραδικά στο φως. Εν τέλει επιχειρείται η παρουσίαση της πολυσχιδούς και εξαιρετικά εποικοδομητικής δράσης των Ελλήνων ιατροφιλοσόφων στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες, δράση, η οποία δεν είναι αμιγώς ιατρική, δεν περιορίζεται γεωγραφικά και κατά περιπτώσεις επεκτείνεται σε ολόκληρη την Ευρωπαϊκή Ήπειρο. Θεωρείται δεδομένο ότι το ευρύ αναγνωστικό κοινό μάλλον αγνοεί την ύπαρξη του Υπερδουνάβιου Ελληνισμού, με σημαντική ευθύνη της επίσημης πολιτείας, της οποίας η πολιτική συνοψίζεται στο περίφημο «Δεν διεκδικούμε τίποτα». Όμως, όταν δεν διεκδικείς τίποτε, ενώ όλοι οι γείτονες διεκδικούν επίμονα σημαντικά κομμάτια της ιστορίας μας, καταστρατηγώντας την κοινή λογική και σκυλλεύοντας τη μνήμη Ελλήνων που διαλαλούν την ελληνικότητά τους σε κάθε περίσταση, τότε σε ενδεχόμενη διαιτησία, θα λάβεις ακριβώς αυτό που διεκδικούσες. Για τον ερευνητή μάλιστα καθίσταται κουραστικό, αν όχι ψυχοφθόρο, να ανακαλύπτει συνεχώς στην ιστορία γειτονικών λαών, είτε τη γενική είτε την ειδική ιστορία της ιατρικής, αγνοημένους Έλληνες, κατά γραπτή δήλωσή των ιδίων. Επομένως είναι αναμενόμενο ένα αίσθημα πικρίας και θλίψεως για τις ελάχιστες γνώσεις, τις οποίες παρέχει το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα στον απόφοιτο Λυκείου, σχετικά με την ύπαρξη και την ακμή ενός ολόκληρου ελληνικού κόσμου στην ευρύτερη γεωγραφική περιοχή της ΝΑ Ευρώπης από την Άλωση της Κωνσταντινουπόλεως ως τη δημιουργία εθνικών κρατών. Συστηματική προσπάθεια καταβλήθηκε αφενός για την ανάδειξη της ακμής του Ελληνισμού στη Βλαχία και στη Μολδαβία και αφετέρου για τον εντοπισμό της δράσης των Ελλήνων ιατροφιλοσόφων. Η συνακόλουθη σκιαγράφηση της ελληνικής ιατρικής στην περιοχή δεν μπορεί να θεωρηθεί πλήρης, αφού αμιγώς ιατρικές πληροφορίες μόνον σποραδικά ανευρίσκονται. Επιπρόσθετες δυσχέρειες παρουσιάζονται τόσο λόγω των πολυσχιδών δραστηριοτήτων και της ευρείας εγκυκλοπαιδικής μορφώσεως των πτυχιούχων φιλοσοφίας και ιατρικής όσο και λόγω της ιδιαίτερης κινητικότητας των λογίων της εποχής, η οποία συχνά επιβάλλει την ιχνηλάτηση της πορείας τους σε ολόκληρη την Ευρωπαϊκή Ήπειρο. Εύλογα εντελώς συνηθισμένες θεωρούνται μετακινήσεις των ιατρών εντός των ορίων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, δηλαδή σε ολόκληρη την ΝΑ Ευρώπη, μέχρι τη Βιέννη και τον ποταμό Προύθο. Εκπλήσσει μάλιστα η συχνότητα των μετακινήσεων από και προς την Βασιλεύουσα για λόγους ιατρικούς, εκπαιδευτικούς, πολιτικούς, διπλωματικούς. Χρονικά μελετήθηκε κυρίως η περίοδος από την Άλωση έως την έναρξη του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, 1453-1730 ή 1750. Η ακμή του ελληνικού στοιχείου και αντιστοίχως και της ελληνικής ιατρικής ουσιαστικά κορυφώνεται στο δεύτερο ήμισυ του 18ου αιώνα, χρονικό διάστημα το οποίο δεν εντάχθηκε στην παρούσα μελέτη. Θεωρήθηκε απαραίτητη η τήρηση της χρονολογικής σειράς, διότι περιγραφή της άνθησης της ελληνικής ιατρικής στην περιοχή θα φαινόταν ακατανόητη, χωρίς την έμφαση στις πλέον πρόδρομες και συνεπώς αγνοημένες ιατρικές παρουσίες, οι οποίες καλλιέργησαν και προετοίμασαν το έδαφος για την επερχόμενη άνοιξη. Τελικά το παρόν πόνημα δεν αποτελεί παρά μια πολύ μικρή εισαγωγή στη μελέτη της ελληνικής ιατρικής στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες, καθώς μετέπειτα εξέχουσες ιατρικές προσωπικότητες αναδεικνύονται διαδοχικά, μέχρι και τις ημέρες μας, από τους λιγοστούς πλέον Έλληνες, οι οποίοι αρνήθηκαν να εγκαταλείψουν τη γη των πατέρων τους και παρέμειναν στη σημερινή Ρουμανία.