Κατάλογος χαρτών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
Σημείωμα του μεταφραστή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
Πρόλογος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
Βιβλιοκριτικοί της τέταρτης έκδοσης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
Καινοτομίες στην τέταρτη έκδοση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
Οι συγγραφείς . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
Χρονολογικός πίνακας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
Εισαγωγή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
Πηγές: Πώς γνωρίζουμε για τους αρχαίους Έλληνες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
Ανακτώντας το παρελθόν: Οι υλικές μαρτυρίες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
Ανακτώντας το παρελθόν: Οι γραπτές μαρτυρίες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
Σύνοψη γραπτών πηγών κατά περιόδους . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
3000-750/700 π.Χ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
750/700-480 π.Χ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
480-323 π.Χ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
323-30 π.Χ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
30 π.Χ.-337 μ.Χ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
Το φυσικό πλαίσιο: Η γη της Ελλάδας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
Τροφή και εκτρεφόμενα ζώα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
Προτεινόμενη βιβλιογραφία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ
Η Πρώιμη Ελλάδα και η Εποχή του Χαλκού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
Η Ελλάδα κατά τις Εποχές του Λίθου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
Η Ελλάδα κατά την Πρώιμη και Μέση Χαλκοκρατία (περ. 3000-1600 π.Χ.) . . 69
Οι πολιτισμοί της Εγγύς Ανατολής . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
Οι πρώτοι ελληνόφωνοι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
Οι Έλληνες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
Οι Μινωίτες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
Μινωική τέχνη και αρχιτεκτονική . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
Η Ελλάδα και το Αιγαίο κατά την Ύστερη Χαλκοκρατία (περ. 1600-1200 π.Χ.) 79
Οι πρώτοι Μυκηναίοι (περ. 1600-1400 π.Χ.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79

Οι πινακίδες της Γραμμικής Β . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
Οι μεταγενέστεροι Μυκηναίοι (περ. 1400-1200 π.Χ.) . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
Η διοίκηση του μυκηναϊκού βασιλείου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
Η θρησκεία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
Η διεξαγωγή του πολέμου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
Το τέλος του μυκηναϊκού πολιτισμού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
Λέξεις κλειδιά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
Προτεινόμενη βιβλιογραφία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ
Η Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου (περ. 1200-750/700 π.Χ.) . . . . . .. . . . . . . . . . . . 101
Παρακμή και ανάκαμψη, Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου I
(περ. 1200-900 π.Χ.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
Η κοινωνία κατά την Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου I . . . . . . . . . . . . . . . . . 104
Αναβίωση, Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου II (περ. 900-750 π.Χ.) . . . . . . . . . . . . 109
Όμηρος και προφορική ποίηση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
Η ομηρική κοινωνία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114
Κοινότητα και οἶκος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
Αρχηγοί και λαός . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
Διοίκηση και διπλωματία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
Κοινωνικές αξίες και ηθική . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
Θεοί και θνητοί . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
Το τέλος της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου II (περ. 750-700 π.Χ.) . . . . . . . . 127
Η άνοδος της γαιοκτημονικής αριστοκρατίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127
Ο αποικισμός και η ανάπτυξη του εμπορίου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128
Το αλφάβητο και η γραφή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
Τέχνη και αρχιτεκτονική . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132
Πανελληνισμός και ηρωική αναβίωση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134
Λέξεις κλειδιά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136
Προτεινόμενη βιβλιογραφία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ
Η Αρχαϊκή Ελλάδα (750/700-480 π.Χ.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
Η διαμόρφωση της πόλης-κράτους (πόλεως) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142
Η διακυβέρνηση των πρώιμων πόλεων-κρατών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144
Μετανάστευση και επέκταση: Η αποικιακή κίνηση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146
Οικονομικές και κοινωνικές διαφοροποιήσεις στις αρχαϊκές πόλεις . . . . . . . 150
Το δικαίωμα του πολίτη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
Η αγανάκτηση των κατώτερων στρωμάτων και οι απαρχές
της κοινωνικής αλλαγής . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
Ησίοδος: Η έξωθεν άποψη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155
Ο οπλιτικός στρατός . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159
Οι τύραννοι της Αρχαϊκής Εποχής . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162
Τέχνες και επιστήμες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164
Τέχνη και αρχιτεκτονική . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165

Λυρική ποίηση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168
Μερικοί λυρικοί ποιητές . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170
Φιλοσοφία και επιστήμη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176
Πανελλήνιοι θεσμοί . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
Οι σχέσεις μεταξύ των πόλεων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
Λέξεις κλειδιά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184
Προτεινόμενη βιβλιογραφία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ
Σπάρτη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187
Η Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου και η Αρχαϊκή περίοδος . . . . . . . . . . . . . . . . . 188
Εἵλωτες και κοινωνική ιεραρχία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190
Το σπαρτιατικό σύστημα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
Η εκπαίδευση και η ανατροφή των αγοριών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194
Η διάπλαση της Σπαρτιάτισσας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197
Έρωτας και γάμος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201
Ομοφυλοφιλία και παιδεραστία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203
Δημογραφία και σπαρτιατική κοινωνία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204
Ο συρρικνούμενος πληθυσμός της Σπάρτης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205
Οι εἵλωτες και το σπαρτιατικό σύστημα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206
Η σπαρτιατική κυβέρνηση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209
Η διπλή βασιλεία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209
Η γερουσία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210
Οι ἔφοροι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210
Η ἐκκλησία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211
Το μεικτό πολίτευμα της αρχαίας Σπάρτης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211
Η Πελοποννησιακή Συμμαχία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212
Ιστορική αλλαγή στη Σπάρτη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213
Η σπαρτιατική οφθαλμαπάτη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215
Λέξεις κλειδιά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217
Προτεινόμενη βιβλιογραφία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ
Η άνοδος της Αθήνας και οι Περσικοί Πόλεμοι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219
Η Αθήνα από την Εποχή του Χαλκού έως την Πρώιμη Αρχαϊκή Εποχή . . . . 219
Η συνωμοσία του Κύλωνα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223
Ο Δράκων και η πρώτη αθηναϊκή νομοθεσία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224
Οι μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225
Ο Πεισίστρατος και οι γιοι του . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231
Η κατάληψη της εξουσίας από τον Πεισίστρατο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232
Η πολιτική του Πεισιστράτου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233
Η πτώση της τυραννίδας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237
Φωτοδοκίμιο πρώτο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238
Οι μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247
Η άνοδος της Περσίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250

Η Περσία πριν από τον Δαρείο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251
Τα επιτεύγματα του Δαρείου Α΄, του Μεγάλου Βασιλέως . . . . . . . . . . . . . 251
Οι πόλεμοι ανάμεσα στην Ελλάδα και την Περσία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254
Η ιωνική επανάσταση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255
Ο Δαρείος εισβάλλει στην Ελλάδα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258
Η μάχη του Μαραθώνα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259
Η Αθήνα μετά τον Μαραθώνα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262
Η εισβολή του Ξέρξη (βλ. Εικόνα 5.13) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265
Η μάχη των Θερμοπυλών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267
Η ναυμαχία της Σαλαμίνας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268
Η περσική εισβολή όπως την είδαν οι ΄Ελληνες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269
Ο άλλος πόλεμος: η Καρχηδόνα και οι ελληνικές πόλεις της Σικελίας . . 270
Λέξεις κλειδιά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 272
Προτεινόμενη βιβλιογραφία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 272
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ
Οι ανταγωνισμοί των ελληνικών πόλεων-κρατών και η ανάπτυξη
της Αθηναϊκής Δημοκρατίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275
Τα επακόλουθα της περσικής εισβολής και η ίδρυση νέας συμμαχίας . . . . . . 277
Από τη Δηλιακή Συμμαχία στην Αθηναϊκή Ηγεμονία . . . . . . . . . . . . . . . . . 278
Νέες εξελίξεις στην Αθήνα και τη Σπάρτη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281
Η πτώση του Κίμωνα και οι μεταρρυθμίσεις του Εφιάλτη . . . . . . . . . . . . 282
Ο «Πρώτος» (ακήρυκτος) Πελοποννησιακός Πόλεμος (460-445 π.Χ.) . . . . . 284
Οι συγκρούσεις της Αθήνας με τους γείτονές της . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284
Η καταστροφή της Αιγύπτου και η μεταφορά του συμμαχικού ταμείου
στην Αθήνα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285
Μικρή ανάπαυλα: Η Αθήνα κλείνει ειρήνη με Περσία και Σπάρτη . . . . . 286
Ο Περικλής και η ανάπτυξη της Αθηναϊκής Δημοκρατίας . . . . . . . . . . . . . . . . 287
Η αθηναϊκή συνέλευση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287
Αθηναίοι αξιωματούχοι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289
Το νομικό σύστημα και οι κρατικές αμοιβές για δημόσια υπηρεσία . . . . 290
Λογοτεχνία και τέχνη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291
Λυρική ποίηση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292
Οι εικαστικές τέχνες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 296
Οἶκος και πόλις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303
Δημογραφία και κύκλος ζωής . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303
Τα μέλη της οικογένειας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 304
Η παιδική ηλικία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305
Γάμος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 306
Η ελληνική οικονομία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311
Γεωργία και εμπόριο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 314
Μέτοικοι στην Αθήνα του πέμπτου π.Χ. αιώνα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315
Οι Έλληνες της Δύσης μετά την εποχή των τυράννων . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317
Λέξεις κλειδιά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319

Προτεινόμενη βιβλιογραφία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΒΔΟΜΟ
Η ζωή και ο πολιτισμός στην Ελλάδα του πέμπτου π.Χ. αιώνα . . . . . . . . . . . . . . 323
Η Ελλάδα μετά τη σύναψη της Τριακονταετούς Ειρήνης . . . . . . . . . . . . . . . . 323
Ο φυσικός χώρος της πόλεως: η Αθήνα τον πέμπτο αιώνα . . . . . . . . . . . . . . 327
Η Ακρόπολη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 328
Η αγροτική ζωή στην Αθήνα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 338
Η πνευματική ζωή στην Ελλάδα του πέμπτου αιώνα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339
Ο στοχασμός σχετικά με τον φυσικό κόσμο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339
Ιστορική και δραματική γραμματεία του πέμπτου αιώνα . . . . . . . . . . . . . . . . . 342
Ηρόδοτος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 342
Θουκυδίδης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 345
Η γένεση της τραγωδίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 348
Αισχύλος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 349
Η Ορέστεια . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 350
Σοφοκλής . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 352
Ευριπίδης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 355
Ρεύματα στην ελληνική σκέψη και εκπαίδευση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 357
Επίσημη και ανεπίσημη εκπαίδευση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 357
Οι σοφιστές . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 362
Η κατάρρευση της Ειρήνης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 364
Μία προκλητική συμμαχία: Αθήνα και Κέρκυρα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 364
Το πρόβλημα της Ποτίδαιας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 365
Αθηναϊκό ψήφισμα εναντίον των Μεγάρων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 368
Έσχατες προσπάθειες για την αποτροπή του πολέμου . . . . . . . . . . . . . . . . 369
Τα μέσα για τον πόλεμο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 370
Λέξεις κλειδιά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 371
Προτεινόμενη βιβλιογραφία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 371
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΓΔΟΟ
Ο Πελοποννησιακός Πόλεμος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 375
Ο Αρχιδάμειος Πόλεμος (431-421 π.Χ.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 378
Η στρατηγική του Περικλή και ο λοιμός . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 378
Κλέων και Διόδοτος: η αποστασία της Μυτιλήνης (428-427 π.Χ.) . . . . . . 382
Ο πόλεμος συνεχίζεται . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 385
Ο Βρασίδας στη Χαλκιδική (424-422 π.Χ.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 388
Η Ειρήνη του Νικία (421 π.Χ.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 389
Η άνοδος της κωμωδίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 390
Η Εἰρήνη του Αριστοφάνη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 393
Μεταξύ ειρήνης και πολέμου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 394
Αλκιβιάδης, ο αποστάτης αριστοκράτης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 394
Η καταστροφή της Μήλου (416 π.Χ.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 396
Η εισβολή στη Σικελία (414-413 π.Χ.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 398

Ο πόλεμος στο Αιγαίο και το ολιγαρχικό πραξικόπημα στην Αθήνα
(413-411 π.Χ.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 405
Εμφύλια διαμάχη στην Αθήνα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 407
Ολιγαρχικά πειράματα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 408
Τα τελευταία χρόνια του πολέμου (407-494) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 411
Η τελική μάχη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 412
Λέξεις κλειδιά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 415
Προτεινόμενη βιβλιογραφία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 415
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΑΤΟ
Ο τέταρτος π.Χ. αιώνας: οι ιδέες μεταβάλλονται, οι πόλεμοι συνεχίζονται . . . . 419
Ολιγαρχία στην Αθήνα: οι Τριάκοντα Τύραννοι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 421
Η δίκη του Σωκράτη (399 π.Χ.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 423
Ο τέταρτος αιώνας: οι ιδέες αλλάζουν, ο πόλεμος συνεχίζεται . . . . . . . . . . . . 429
Σπάρτη, Αθήνα και Θήβα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 433
Δίκαιο και δημοκρατία στην Αθήνα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 439
Η λειτουργία των δικαστηρίων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 439
Ο τρόπος διεξαγωγής των δικών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 441
Έγκλημα και τιμωρία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 443
Ο φόνος και τα δικαστήρια . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 447
Η αθηναϊκή δημοκρατία τον τέταρτο αιώνα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 448
Η πόλις κατά τον τέταρτο αιώνα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 450
Στάσις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 451
Περιθωριοποιημένοι εργαζόμενοι στην οικονομία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 452
Η φιλοσοφία και η πόλις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 455
Δημοκρατία και πολιτική θεωρία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 456
Πλάτων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 458
Αριστοτέλης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 465
Λέξεις κλειδιά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 474
Προτεινόμενη βιβλιογραφία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 474
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ
Ο Φίλιππος Β΄ και η ηγεμονία της Μακεδονίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 477
Η πρώιμη Μακεδονία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 477
Μακεδονική κοινωνία και βασιλεία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 480
Οι προκάτοχοι του Φιλίππου Β΄ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 482
Η βασιλεία του Φιλίππου Β΄ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 484
Οι μεταρρυθμίσεις του Φιλίππου Β΄ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 487
Φωτοδοκίμιο δεύτερο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 490
Ο Φίλιππος γίνεται μεγάλη δύναμη στην Ελλάδα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 499
Ο Φίλιππος, η Αθήνα και η Ειρήνη του Φιλοκράτη . . . . . . . . . . . . . . . . . . 501
Οι συνέπειες της Ειρήνης του Φιλοκράτη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 504
Τα σχέδια του Φιλίππου για την Ελλάδα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 506
Το Συνέδριο της Κορίνθου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 507
Ο θάνατος του Φιλίππου Β΄ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 509

Λέξεις κλειδιά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 514
Προτεινόμενη βιβλιογραφία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 514
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΔΕΚΑΤΟ
Αλέξανδρος ο Μέγας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 517
Εδραίωση της εξουσίας του . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 519
Η εισβολή στην Ασία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 522
Η ελληνική αντίδραση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 527
Από την Ισσό στην Αίγυπτο: η κατάκτηση της ανατολικής Μεσογείου
(333-331 π.Χ.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  . . . . . . 530
Ο Αλέξανδρος στην Αίγυπτο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 531
Από την Αλεξάνδρεια στην Περσέπολη: Βασιλεύς της Ασίας
(331-330 π.Χ.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 535
Η μάχη στα Γαυγάμηλα (331 π.Χ.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 536
Η λεωφόρος των Ινδιών: ο Αλέξανδρος στην κεντρική Ασία . . . . . . . . . . . . . 538
Ο θάνατος του Δαρείου (330 π.Χ.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 539
Ο αγώνας για τη Βακτρία και τη Σογδιανή (330-327 π.Χ.) . . . . . . . . . . . . 540
Η μακεδονική δυσφορία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 540
Η Ινδία και το τέλος του ονείρου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 543
Η μάχη του Υδάσπη (326 π.Χ.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 544
Το τέλος της εκστρατείας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 545
Τα αποτελέσματα της ινδικής εκστρατείας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 546
Η επιστροφή στη Δύση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 548
Η αναδιοργάνωση της Αυτοκρατορίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 549
Ενώνοντας το ελληνικό και το «βαρβαρικό» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 550
Ο θάνατος στη Βαβυλώνα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 551
Τα επιτεύγματα του Αλεξάνδρου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 552
Λέξεις κλειδιά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 555
Προτεινόμενη βιβλιογραφία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 555
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΩΔΕΚΑΤΟ
Ο νέος κόσμος της Ελληνιστικής περιόδου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 557
Ο αγώνας για τη διαδοχή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 558
Η αντιβασιλεία του Περδίκκα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 559
Ο θάνατος του Περδίκκα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 563
Η επικράτηση του Αντιγόνου του Μονοφθάλμου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 564
Η «ελευθερία» των Ελλήνων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 565
Το τελευταίο στοίχημα του Αντιγόνου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 566
Ωδίνες τοκετού της νέας τάξης (301-276 π.Χ.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 567
Η τελική μάχη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 568
Η παρακμή και η πτώση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 569
Η πόλις στον ελληνιστικό κόσμο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 572
Αθήνα και Σπάρτη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 574
Τα μακεδονικά βασίλεια . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 579
Η πτολεμαϊκή Αίγυπτος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 580

Η ελληνιστική κοινωνία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 582
Νέες ευκαιρίες σε έναν αποικιακό κόσμο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 582
Αλεξάνδρεια και ελληνιστικός πολιτισμός . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 586
Εικαστικές τέχνες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 591
Κοινωνικές σχέσεις στον ελληνιστικό κόσμο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 601
Η θέση των μη Ελλήνων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 602
Η ελληνιστική θρησκεία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 605
Λέξεις κλειδιά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 608
Προτεινόμενη βιβλιογραφία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 609
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΤΡΙΤΟ
Ο ελληνορωμαϊκός κόσμος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  611
Λέξεις κλειδιά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..623
Προτεινόμενη βιβλιογραφία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 623
Γλωσσάριο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .625
Ευχαριστίες για καλλιτεχνικές και φωτογραφικές συνεισφορές . . . . . . . . . . . . 643
Ευρετήριο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  651