Ο Πρωτομάστορας του Νίκου Καζαντζάκη δεν είναι ο ικανός πλην συμβατικός τεχνίτης της λαϊκής παράδοσης, και η Σμαράγδα, η αγαπημένη Γυναίκα που χτίζεται στα `πελέκια` του γιοφυριού, δεν είναι η συμβατική και `με στεφάνι` κυρά του. Ο Έρωτάς τους τολμά να αψηφήσει τη μικροψυχία του υποταγμένου και φθονερού κοινωνικού περίγυρου· ωστόσο, στην παλαίστρα των `Μεγάλων Έργων` ηττάται από τον Θάνατο, ο οποίος συνθλίβει αλύπητα τη νεανική ματαιοδοξία - όχι, όμως, και την Αγάπη. Η δίπρακτη τραγωδία `Ο Πρωτομάστορας` γράφτηκε το 1908 με αρχικό τίτλο `Η Θυσία`. Το 1910 βραβεύτηκε στον Λασσάνειο Δραματικό Διαγωνισμό και κυκλοφόρησε (υπό το ψευδώνυμο Πέτρος Ψηλορείτης) από τα Παναθήναια, ενώ μερικά χρόνια αργότερα αποτέλεσε τη βάση της ομώνυμης όπερας του Μανώλη Καλομοίρη. Για τη σύγχρονη έκδοση (2012) αξιοποιήθηκε η έκδοση των Παναθηναίων, αλλά και το χειρόγραφο του έργου, που φυλάσσεται στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος και αναπαράγεται εδώ ολόκληρο. Για την ιστορία, τη μορφή και τη σημασία του Πρωτομάστορα, καθώς και για τη σχετική βιβλιογραφία, κατατοπίζει έγκυρα η Εισαγωγή του καταξιωμένου θεατρολόγου Βάλτερ Πούχνερ, Ομ. Καθηγητή της Φιλοσοφικής Σχολής Αθηνών. Στο Επίμετρο, το κείμενο της επίσημης Εκθέσεως περί του Λασσανείου Δραματικού Διαγωνισμού του 1910, που αναγνώσθηκε στο Πανεπιστήμιο Αθηνών από τον Σ. Κ. Σακελλαρόπουλο, φωτίζει την αισθητική και τις ιδέες της εποχής κατά την οποία έκανε την εμφάνισή του το έργο.

[Απόσπασμα από το κείμενο στο οπισθόφυλλο της έκδοσης]