Στο παρόν βιβλίο, εξετάζονται οι πολυσχιδείς σχέσεις που συνδέουν το φαινόμενο του δικαίου με τα δύο κυριότερα ρεύματα σκέψης και θεώρησης του κόσμου και της πορείας της ανθρώπινης Ιστορίας, τον εξελικτισμό και τον σχετικισμό.
Πιο συγκεκριμένα ο εξελικτισμός, ως η ιστορική πρόοδος στο πεδίο της κοινωνικής ηθικής, εξετάζεται στο δίκαιο από τη σκοπιά του φυσικού δικαίου (ius naturale). Υποστηρίζεται, δηλαδή, ότι ο εξελικτιστικός τρόπος σύλληψης και ενατένισης του κόσμου εκφαίνεται στον δικαιικό κόσμο στο φυσικό δίκαιο.
Αντίστοιχα, ο σχετικισμός, ως η απόρριψη της έννοιας της προόδου τουλάχιστον στις κοινωνικές αξίες, εξετάζεται στο πεδίο του δικαίου από τη σκοπιά του θετικού δικαίου. Ο σχετικιστικός, δηλαδή, τρόπος σκέψης, προσέγγισης και ερμηνείας του κόσμου αποκρυσταλλώνεται στον δικαιικό κόσμο, στο θετικό δίκαιο.
Περαιτέρω, γίνεται μια ευσύνοπτη κα περιεκτική παρουσίαση του φυσικού και θετικού δικαίου στη σύγχρονη Ελλάδα και το βιβλίο ολοκληρώνεται με μια προσπάθεια ανεύρεσης των στοιχείων που πρέπει τελικά να διαθέτει το δίκαιο με σημείο αναφοράς την κοινωνία.
Πρόλογος (Νικ. Ιντζεσίλογλου, Καθηγητή Νομικής Α.Π.Θ.)............................. V
Προλογικό σημείωμα.................................................................................................... XIII
Εισαγωγή................................................................................................................................... 1
Μέρος Α΄
Εξελικτισμός και Φυσικό Δίκαιο
Κεφάλαιο 1ο
Γενική Εισαγωγική Θεώρηση της Ιστορίας
του Φυσικού Δικαίου............................................... 11
Κεφάλαιο 2ο
«Σοφιστές και Φυσικό Δίκαιο»
2.1. Εισαγωγή................................................................................................................ ...... 29
2.2. Οι παλαιοί σοφιστές................................................................................................ 30
2.3. Οι μέσοι σοφιστές.................................................................................................... 32
2.4. Νεότεροι σοφιστές.................................................................................................. 33
2.5. Αποτίμηση..................................................................................................................... 35
Κεφάλαιο 3ο
«Πλάτων: το φυσικό δίκαιο ως έκφραση της ιδέας της δικαιοσύνης»
3.1. Εισαγωγή....................................................................................................................... 37
3.2. Πλάτων και δίκαιο................................................................................................... 38
Κεφάλαιο 4ο
Αριστοτέλης και Φυσικό Δίκαιο
4.1. Εισαγωγή....................................................................................................................... 47
4.2. Η ηθική φιλοσοφία του Αριστοτέλη............................................................. 47
4.3. Δικαιοσύνη.................................................................................................................... 51
4.3.1. Διάκριση του δικαίου σε οικιακό και πολιτικό........................... 56
4.3.1.1...................................................... Οικιακό δίκαιο......... 56
4.3.1.2............................................... Το πολιτικό δίκαιο......... 57
4.4. Το Φυσικό δίκαιο σύμφωνα με τον Αριστοτέλη.................................... 59
4.5. Αποτίμηση..................................................................................................................... 70
Κεφάλαιο 5ο
Blaise Pascal και Φυσικό Δίκαιο
5.1. Εισαγωγή....................................................................................................................... 71
5.2. Η φιλοσοφική σκέψη του Pascal..................................................................... 72
5.2.1. Περί ανθρώπινης κατάστασης............................................................ 72
5.2.2. Περί Δικαιοσύνης......................................................................................... 77
5.3. Συμπέρασμα................................................................................................................. 81
Κεφάλαιο 6ο
Φυσικό Δίκαιο και Διαφωτισμός
6.1. Ιστορικό Πλαίσιο....................................................................................................... 83
6.1.1. Οι ρίζες του Διαφωτισμού...................................................................... 83
6.1.2. Η επίδραση του Διαφωτισμού στην επιστήμη.......................... 84
6.2. Ο Pufendorf και το Φυσικό Δίκαιο.................................................................. 86
6.2.1. Η συμβολή του στο φυσικό δίκαιο.................................................... 86
6.2.1.1. Η Ηθική Φιλοσοφία του........................................................... 87
6.2.1.2. Η Πολιτική Φιλοσοφία του..................................................... 89
6.3. Ο John Locke και το Φυσικό Δίκαιο............................................................... 92
6.3.1. Το Φυσικό Δίκαιο σύμφωνα με τον Locke.................................... 92
6.4. Ο Jean-Jacques Rousseau και το Φυσικό Δίκαιο................................. 100
6.4.1. Το Φυσικό Δίκαιο και ο Rousseau.................................................... 100
6.5. Ο Montesquieu και το Φυσικό Δίκαιο........................................................ 106
6.5.1. Ο Montesquieu και το Φυσικό Δίκαιο........................................... 106
6.6. Ο Thomas Hobbes και το φυσικό δίκαιο.................................................. 112
6.6.1. Ο Hobbes και το Φυσικό Δίκαιο........................................................ 112
6.6.1.1. Θετικό δίκαιο και νόμοι της φύσης................................ 119
6.6.1.2. Εξαιρέσεις από το καθήκον απόλυτης υπακοής στον κυρίαρχο 121
6.6.1.3. Κίνδυνοι διάλυσης της πολιτικής κοινότητας......... 121
6.6.1.4. Σύνοψη............................................................................................. 123
6.6.2. Αποτίμηση..................................................................................................... 123
Κεφάλαιο 7ο
Edmund Burke και Φυσικό Δίκαιο
7.1. Εισαγωγή..................................................................................................................... 125
7.2. Edmund Burke και φυσικό δίκαιο................................................................ 125
Κεφάλαιο 8ο
Η σύγχρονη - μοντέρνα προσέγγιση του φυσικού δικαίου
8.1. Εισαγωγή..................................................................................................................... 132
8.2. Herbert Spencer (1820-1903)........................................................................... 134
8.3. John Finnis (1940-)................................................................................................. 137
8.4. Fuller............................................................................................................................... 140
8.4.1. Το δίκαιο σύμφωνα με τον Fuller.................................................... 140
8.4.1.1. Η εσωτερική ηθική του δικαίου....................................... 143
8.4.1.2. Εσωτερική και εξωτερική ηθική του δικαίου........... 145
8.4.1.3. Ηθική του Δικαίου και Φυσικό Δίκαιο.......................... 145
8.4.1.4. Ανακεφαλαιώνοντας.............................................................. 146
8.4.1.5. Συμπέρασμα................................................................................. 146
8.5. Ronald Dworkin. Σύντομη παρουσίαση του έργου του.................. 147
8.5.1. Το δίκαιο σύμφωνα με τον Dworkin.............................................. 147
8.5.1.1. Συμβασιοκρατία.......................................................................... 148
8.5.1.1.1. Κριτική της ................................................................. 150
8.5.1.2. Πραγματισμός.............................................................................. 151
8.5.1.2.1. Η κριτική της ............................................................. 152
8.5.1.3. Ακεραιότητα.................................................................................. 153
8.5.1.3.1. Η νομοθετική αρχή................................................ 154
8.5.1.3.2. Η δικαιοδοτική αρχή ........................................... 156
8.5.1.4. Σύνοψη και αποτίμηση........................................................... 157
8.6. Σύντομη επισκόπηση σύγχρονων θεωριών φυσικού δικαίου στην ηπειρωτική Ευρώπη .............................................................................................................................. 159
8.6.1. Stammler (1856-1938)............................................................................. 159
8.6.2. Fechner (1903-1991)................................................................................. 161
8.6.3. Maihofer (1918-2009).............................................................................. 162
8.6.4. Κριτική της θεωρίας του Fechner και του Maihofer............ 163
Κεφάλαιο 9ο
Διεθνές και Φυσικό Δίκαιο
9.1. Ορισμός........................................................................................................................ 165
9.2. Ιστορική Ανασκόπηση........................................................................................ 165
9.2.1... Αρχαία Ελλάδα.......................................................................................... 165
9.2.2... Ρώμη, Βυζάντιο και Μεσαίωνας...................................................... 166
9.2.3... Αναγέννηση και Συνθήκη της Βεστφαλίας.............................. 167
9.2.4... Γαλλική και Αμερικανική επανάσταση........................................ 168
9.2.5... Συνέδριο της Βιέννης............................................................................. 169
9.2.6... Η Ευρωπαϊκή Συνεννόηση.................................................................. 170
9.2.7... Διεθνή Συνέδρια και Συνδιασκέψεις............................................. 171
9.2.8... Διεύρυνση της Διεθνούς Κοινωνίας............................................. 172
9.2.9... Από την ίδρυση της Κοινωνίας των Εθνών ως σήμερα: η θεσμική διεθνής κοινωνία. ................................................................................................................ 172
9.2.9.1. Η Κοινωνία των Εθνών......................................................... 172
9.2.9.2. Ο Οργανισμός των Ηνωμένων Εθνών (Ο.Η.Ε)........ 173
9.2.10. Μεταπολεμικές τάσεις.......................................................................... 175
9.2.10.1. Αποαποικιοποίηση................................................................ 175
9.2.10.2. Ανταγωνισμός μεταξύ Η.Π.Α. και ΕΣΣΔ..................... 175
9.2.10.3. Άνθηση των Διεθνών Οργανισμών περιφερειακού κυρίως χαρακτήρα ............................................................................................... 176
9.2.10.4. Εμφάνιση Κανόνων Αναγκαστικού Δικαίου.......... 176
9.2.10.5. Οι κυριότεροι σκοποί του διεθνούς δικαίου σήμερα 177
9.3. Η νομιμοποιητική βάση του διεθνούς δικαίου.................................... 177
9.4. Η φυσικοδικαιική υπόσταση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων 179
9.4.1. Η Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη. .................................................................................................................. 181
9.5. Grotious........................................................................................................................ 182
9.5.1. Διεθνές και Φυσικό δίκαιο σύμφωνα με τον Grotius........... 182
Συμπεράσματα.................................................................................................................. 187
Μέρος Β΄
Σχετικισμός και Θετικό Δίκαιο
Κεφάλαιο 10ο
Το θετικό δίκαιο και οι κυριότεροι εκπρόσωποί του
10.1. Εισαγωγή.................................................................................................................. 191
10.2. Οι θεμελιωτές του θετικού δικαίου.......................................................... 192
10.2.1. Jeremy Bentham.................................................................................... 192
10.2.1.1. Bentham και θετικό δίκαιο........................................... 192
10.2.2. John Austin............................................................................................... 192
10.2.2.1. Austin και θετικό δίκαιο................................................. 196
10.3. Νομικός ρεαλισμός και θετικισμός.......................................................... 199
10.4. Νομικός ρεαλισμός............................................................................................ 200
10.4.1. Oliver Wendell Holmes...................................................................... 202
10.4.2. Roscoe Pound......................................................................................... 204
10.5. Ελεύθερη αναζήτηση του δικαίου............................................................ 207
10.5.1. Αποφασιοκρατία................................................................................... 208
10.6. Καθαρή Θεωρία του Δικαίου........................................................................ 209
10.7. Joseph Raz................................................................................................................ 212
10.7.1. Σύνοψη και εκτίμηση......................................................................... 214
Κεφάλαιο 11ο
Περαιτέρω ανάλυση και κριτική στο θετικό δίκαιο
11.1. Εισαγωγή.................................................................................................................. 216
11.2. Νομικός Ρεαλισμός............................................................................................. 216
11.3. Αναλυτικός Νομικός Θετικισμός................................................................ 218
Κεφάλαιο 12ο
H. L. A Hart
12.1. Εισαγωγικά.............................................................................................................. 223
12.2. Το έργο του............................................................................................................. 223
12.2.1. “The Concept of Law”......................................................................... 225
12.2.1.1. Μία νέα αρχή....................................................................... 229
12.2.1.2. Στοιχεία δικαίου................................................................. 231
12.2.1.3. Τα θεμέλια του νομικού συστήματος.................... 234
12.2.1.4. Αρχές δικαιοσύνης........................................................... 235
12.2.2. Σύνοψη του «The Concept of Law» και συνολική αποτίμηση 239
Κεφάλαιο 13ο
Η πρακτική σημασία της θεωρητικής διάστασης
μεταξύ θετικού και φυσικού δικαίου
Συμπεράσματα.................................................................................................................. 251
Μέρος Γ΄
Το Φυσικό και Θετικό Δίκαιο στην Ελλάδα
και τελικά συμπεράσματα
Κεφάλαιο 14ο
«Το φυσικό και θετικό δίκαιο στην Ελλάδα»
14.1. Εισαγωγή.................................................................................................................. 257
14.2. Οι Έλληνες συνταγματολόγοι...................................................................... 257
14.2.1. Ν. Ι. Σαρίπολος (πατήρ) (1817-1887)......................................... 257
14.2.2. Ι. Αραβαντινός (1850-1907)............................................................ 259
14.2.3. Ν. Ν. Σαρίπολος (υιός) (1876-1944)........................................... 260
14.2.4. Α. Σβώλος (1892-1956)...................................................................... 261
14.2.5. Ηλίας Κυριακόπουλος (1903-1974)............................................ 264
14.3. Κ. Δ. Τσάτσος (1899-1987).............................................................................. 264
14.3.1. Κ. Τσάτσος και το δίκαιο.................................................................. 264
14.4. Α. Ι. Μάνεσης (1921-20000)........................................................................... 273
14.4.1. Α. Ι. Μάνεσης και το δίκαιο............................................................ 273
Κεφάλαιο 15ο
Το αληθινό περιεχόμενο του δικαίου και η θέση του
στην κοινωνία – Τελικά συμπεράσματα
15.1. Εισαγωγή.................................................................................................................. 282
15.2. Αρχές δικαίου........................................................................................................ 284
15.3. Υπακοή....................................................................................................................... 289
15.3.1. Κοινωνική ισορροπία και υπακοή.............................................. 291
15.4. Απάντηση σε πιθανολογούμενες αντιρρήσεις.................................. 293
15.5. Σύνοψη....................................................................................................................... 296
Βιβλιογραφία..................................................................................................................... 297
