ΟΕυρωπαίος Συνταξιούχοςσυνιστά το αποτέλεσμα μιας επίπονης περιπλάνησης στα δαιδαλώδη μονοπάτια του σύγχρονου τοπίου της ευρωπαϊκής κοινωνικής ασφάλειας. Αναπτύσσεται ο θεσμικός πλούτος, αλλά και η προβληματική σε σχέση με τα δικαιώματα των ελευθέρως διακινουμένων ευρωπαίων πολιτών. Ειδικότερα, αντικείμενο μελέτης καθίσταται η συνταξιοδοτική προστασία, η οποία συμπυκνώνει όλη τη λειτουργικότητα του Κανονισμού για τον συντονισμό των συστημάτων κοινωνικής ασφάλειας, καθώς αναδράμει σε όλες τις φάσεις της ζωής ενός ατόμου και των μετακινήσεών του κατά τη διάρκεια αυτής.
Κατ’ αρχάς, εξετάζεται ποια συνταξιοδοτικά συστήματα υπάγονται στον συντονιστικό Κανονισμό 883/2004, ο οποίος άρχισε να εφαρμόζεται την 1η Μαΐου του 2010, αντικαθιστώντας τον παλαιό Κανονισμό 1408/1971. Η εξέταση αυτή πραγματοποιείται υπό το πρίσμα των διαφορετικών χαρακτηριστικών γνωρισμάτων των υφιστάμενων συνταξιοδοτικών συστημάτων ανά την Ευρώπη, των μεταρρυθμίσεών τους και των γενικότερων εξελίξεων σε σχέση με την κοινωνική λειτουργία των συστημάτων αυτών. Σε βάθος αναλύονται οι συνταξιοδοτικές παροχές, όπως αποτυπώνονται στον συντονιστικό Κανονισμό, με ιδιαίτερη έμφαση στη διάκρισή τους από τις ειδικές μη ανταποδοτικές παροχές. Στο ίδιο πλαίσιο, αναλύονται τεχνικά και ουσιαστικά ζητήματα, με πρακτικό και θεωρητικό ενδιαφέρον αναφορικά με τη θεμελίωση του συνταξιοδοτικού δικαιώματος, την εκκαθάριση των συντάξεων και τους κανόνες αντισώρευσης. Μεγάλο ενδιαφέρον, όμως, συγκεντρώνουν και τα συνταξιοδοτικά συστήματα με κεφαλαιοποιητικά χαρακτηριστικά, εν όψει του συντονισμού τους με τα παραδοσιακά διανεμητικά συστήματα. Για τον λόγο αυτό, επιχειρείται ενδελεχής παρουσίαση των περιπλοκών που δημιουργούνται από την ένταξη των πρώτων στο σύστημα συντονισμού. Σε κάθε περίπτωση, η νομολογία κατέχει τον πρωτεύοντα ρόλο στη διαλεκτική επικοινωνία μεταξύ της ευρωπαϊκής έννομης τάξης και των εθνικών έννομων τάξεων των κρατών μελών. Έτσι, οι αποφάσεις του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης αναδεικνύονται σε σταθερό σημείο αναφοράς για τους σκοπούς της ερμηνείας του συντονιστικού Κανονισμού, χωρίς βέβαια να λείπουν οι απαιτούμενες κριτικές παρατηρήσεις ως προς τις νομολογιακές κατευθύνσεις και τις νέες διατάξεις του Κανονισμού 883/2004.
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΠΡΟΛΟΓΟΣ V
ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ
ΣΥΝΤΟΝΙΣΜΟΣ ΣΥΝΤΑΞΙΟΔΟΤΙΚΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ
I. Τα υπαγόμενα στο πεδίο εφαρμογής του Κανονισμού συνταξιοδοτικά συστήματα 5
1. Κύρια και συμπληρωματική συνταξιοδότηση 6
2. Αξιοποίηση της δυνατότητας περί δηλώσεων 7
3. Συμπληρωματική ή επικουρική ή επαγγελματική ασφάλιση: όροι ταυτόσημοι 9
4. Η σχέση του Συντονιστικού Κανονισμού με την Οδηγία για τη συμπληρωματική συνταξιοδότηση 12
4.1. Η έννοια της «φορητότητας» των συνταξιοδοτικών δικαιωμάτων 15
4.2. Η νέα Οδηγία 2014/50 ΕΕ για τη συμπληρωματική συνταξιοδότηση 16
4.3. Οι περαιτέρω περιπλοκές της υπαγωγής ενός συστήματος στον Κανονισμό 883/04 ή την Οδηγία 2014/50 19
4.4. Το εύθραυστο κοινωνικό περίβλημα της συμπληρωματικής συνταξιοδοτικής προστασίας 25
5. Τα προβλήματα συντονισμού των διαφορετικών συνταξιοδοτικών συστημάτων 29
5.1. Διανεμητικά και κεφαλαιοποιητικά: διανεμητική αρχή έναντι αρχής της κεφαλαιοποίησης 30
5.2. Συστήματα με βάση την απασχόληση και συστήματα με βάση την κατοικία: Lex loci laboris versus lex loci domicilii 36
5.2.1. Ορισμοί της κατοικίας και η σχέση τους με τα συστήματα με βάση την κατοικία 41
5.2.2. Η υπερίσχυση του κανόνα lex loci laboris 45
6. Η υιοθέτηση του τυπικού κριτηρίου από τον Κανονισμό και η σημασία της για την κοινωνική ασφάλεια: η περιβολή ενός «δημόσιου μανδύα» ως διακριτικού γνωρίσματος ενός συνταξιοδοτικού συστήματος 47
6.1. Συμπληρωματικά - επαγγελματικά και ιδιωτικά συνταξιοδοτικά συστήματα (υποχρεωτικά και προαιρετικά) 51
6.2. Πρόσθετες παρατηρήσεις 56
6.3. Η ειδικότερη αλληλεπίδραση της επιλογής του τυπικού κριτηρίου με τη σύμπραξη δημοσίου και ιδιωτικού τομέα 58
7. Η αμφίρροπη στάση του Δικαστηρίου μεταξύ τυπικού/οργανικού και ουσιαστικού/λειτουργικού κριτηρίου 63
7.1. Η αρχή της αλληλεγγύης - η υποχρεωτικότητα της υπαγωγής έναντι της προαιρετικότητας 64
7.1.1. Poucet and Pistre 64
7.1.2. Garcia 66
7.1.3. Cisal di Battistello 67
7.1.4. Kattner 68
7.1.5. Fédération française des sociétés d’assurance / FFSA 70
7.1.6. Gaumain-Cerri 73
7.1.7. Knauer 75
7.2. Η διασταλτική ερμηνεία του όρου «νομοθεσία» 79
7.3. Διάσταση ερμηνευτικών προσεγγίσεων ως προς τα συμπληρωματικά συνταξιοδοτικά συστήματα και την υπαγωγή τους στο συντονιστικό κοινωνικό δίκαιο ή το δίκαιο του ανταγωνισμού 82
7.4. Πρόσθετα ζητήματα 88
8. Η εξέλιξη του συντονισμού σε συστοιχία με την εξέλιξη των συστημάτων 101
8.1. Σύνδεση εισφορών-παροχών 101
8.2. Αλληλεγγύη 103
8.3. Η προβληματική των πολυποίκιλων τυπολογιών και μεταρρυθμίσεων 106
9. Συμπεράσματα – κριτικές παρατηρήσεις ως προς τα υπαγόμενα στον συντονισμό συστήματα 109
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ
ΣΥΝΤΑΞΙΟΔΟΤΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ
Ι. Οι συνταξιοδοτικές παροχές στον Συντονιστικό Κανονισμό 115
1. Η συνταξιοδοτική παροχή ως παροχή κοινωνικής ασφάλειας διακρινόμενη από την κοινωνική πρόνοια 116
1.1. Αποκλεισμός της κοινωνικής πρόνοιας από το πεδίο εφαρμογής του Κανονισμού 118
1.2. Η επέκταση της έννοιας της κοινωνικής ασφάλειας και σε παροχές με χαρακτηριστικά κοινωνικής πρόνοιας δια μέσου της διασταλματικής νομολογιακής ερμηνείας 119
2. Η συνταξιοδοτική παροχή ως κοινωνικοασφαλιστική παροχή διακρινόμενη από τις ειδικές μη ανταποδοτικές παροχές σε χρήμα 124
2.1. Το κριτήριο της κατοικίας και το ασαφές καθεστώς των ειδικών μη ανταποδοτικών παροχών 127
2.2. Η σχέση του συντονισμού με τα κοινωνικά πλεονεκτήματα μέσα από τη νομολογία 129
3. Η σημασία της θεώρησης μιας σύνταξης ως κοινωνικοασφαλιστικής παροχής ή ως ειδικής μη ανταποδοτικής παροχής 133
3.1. Η πρακτική των κρατών μελών βάσει των παραρτημάτων του Κανονισμού 883/04 134
3.2. Η υπολαναθάνουσα λογική των ειδικών μη ανταποδοτικών παροχών 136
3.3. Η υπολανθάνουσα λογική των κοινωνικοασφαλιστικών παροχών 142
3.4. Η διαφορετική πρόσληψη της λειτουργίας της κατοικίας και του χρόνου ασφάλισης 145
3.5. Το παράδειγμα της Φινλανδίας 148
3.6. Ζητήματα εφαρμογής των γενικών αρχών στις μη ανταποδοτικές συντάξεις 149
ΙΙ. Συντάξεις γήρατος, επιζώντων και αναπηρίας [άρθρα 50-60 Καν. 883/04 έναντι άρθρων 44-51α Καν. 1408/71] 153
1. Συντάξεις γήρατος 155
2. Συντάξεις επιζώντων 161
3. Συντάξεις αναπηρίας 161
4. Γενικές διατάξεις [Άρθρο 50 Καν. 883/04 – έναντι των άρθρων 44 και 49 Καν. 1408/71] 165
5. Η υποβολή αίτησης συνταξιοδότησης ως τυπική προϋπόθεση εκκαθάρισης των συντάξεων και ζητήματα νέου υπολογισμού των παροχών 168
5.1. Η νέα κατεύθυνση του Κανονισμού 883/04 περί εκκαθάρισης 174
6. Η συνδυασμένη εφαρμογή των αρχών της εξομοίωσης και του συνυπολογισμού για την ουσιαστική θεμελίωση του συνταξιοδοτικού δικαιώματος 178
6.1. Εξομοίωση 179
6.1.1. Κάλυψη κενών από την εφαρμογή του συνυπολογισμού μέσω εξομοίωσης 180
6.1.2. Μη εφαρμογή της εξομοίωσης 182
6.1.3. Η συσχέτιση της εξομοίωσης και με την αρχή της μη διάκρισης 183
6.2. Η έννοια της αντίστροφης διάκρισης 184
6.3. Συνυπολογισμός 186
6.3.1. Παραδείγματα εφαρμογής της αρχής του συνυπολογισμού από ευρωπαϊκά όργανα 190
6.3.1.1. Η εφαρμογή της αρχής του συνυπολογισμού σύμφωνα με τη Διοικητική Επιτροπή 192
6.3.2. Δυσχέρειες της πρακτικής εφαρμογή της αρχής του συνυπολογισμού από τα κράτη-μέλη και η στάση του ΔΕΕ 193
6.3.3. Συνυπολογισμός και εξομοιούμενες περίοδοι 200
6.3.4. Το ζήτημα της σύγχυσης της αρχής του συνυπολογισμού με την εξομοίωση 201
7. Ειδικές διατάξεις σχετικά με τον συνυπολογισμό περιόδων [Άρθρο 51 Καν. 883/04 – έναντι άρθρου 45 Καν. 1408/71] 204
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ
ΕΚΚΑΘΑΡΙΣΗ ΣΥΝΤΑΞΙΟΔΟΤΙΚΩΝ ΠΑΡΟΧΩΝ
Ι. Εκκαθάριση των παροχών [άρθρο 52 Καν. 883/04 έναντι άρθρου 46 Καν. 1408/71] 207
1. Κριτικές παρατηρήσεις επί της νέας ρύθμισης περί εκκαθάρισης 209
1.1. Περίοδοι ασφάλισης ή/και κατοικίας 216
1.1.1. Πρόσθετες νομολογιακές κατευθύνσεις 221
1.1.2. Περίοδοι μεθοριακής εργασίας/άσκησης δραστηριοτήτων σε δύο ή περισσότερα κράτη μέλη/απόσπασης 228
1.1.2.1. Απασχολούμενοι συνταξιούχοι 234
1.1.3. Περίοδοι μερικής απασχόλησης 235
1.1.4. Περίοδοι προαιρετικής υπαγωγής ή προαιρετικής συνέχισης της ασφάλισης 239
1.1.5. Περίοδοι ανικανότητας προς εργασία λόγω ασθένειας ή λόγω αναπηρίας 241
1.1.6. Περίοδοι πλασματικής καταβολής εισφορών ή περίοδοι αναγνωρίσεως συνταξίμου χρόνου 249
1.1.7. Περίοδοι ανεργίας 256
1.1.8. Περίοδοι στρατιωτικής θητείας 266
1.1.9. Περίοδοι ανατροφής τέκνων 269
1.1.9.1. Η νεότερη νομολογία περί περιόδων ανατροφής τέκνων 272
1.1.10. Περίοδοι σπουδών 281
1.1.11. Εξαγορά ελλειπουσών περιόδων ασφάλισης μέσω καταβολής εισφορών 282
1.2. Τα στάδια υπολογισμού των συνταξιοδοτικών παροχών υπό ανάλυση [αυτοτελής - αναλογική παροχή (θεωρητικό - πραγματικό ποσό)] 287
1.2.1. Πρώτο στάδιο 287
1.2.2. Δεύτερο στάδιο 289
1.2.3. Τρίτο στάδιο 293
2. Συμπληρωματικές διατάξεις για τον υπολογισμό των παροχών (άρθρο 56 Καν. 883/04 - άρθρο 47 Καν. 1408/71) 294
3. Περίοδοι ασφάλισης ή κατοικίας κατώτερες του έτους (άρθρο 57 Καν. 883/04 - άρθρο 48 Καν. 1408/71) 303
4. Χορήγηση συμπληρώματος (Άρθρο 58 Καν. 883/04 - άρθρο 50 Καν. 1408/71) και η συσχέτιση με την εξαίρεση των (ειδικών) μη ανταποδοτικών παροχών από τους συνταξιοδοτικούς κανόνες 306
4.1. Η πρακτική των κρατών μελών 313
4.2. Δικαστικός ακτιβισμός ή ευρωπαϊκή αλληλεγγύη; 318
5. Νέος υπολογισμός και αναπροσαρμογή των παροχών (άρθρο 59 Καν. 883/04 – άρθρο 51 Καν. 1408/71) – ο ρόλος των πιστοποιητικών προσωπικής κατάστασης 320
6. Ειδικές διατάξεις για δημοσίους υπαλλήλους (Άρθρο 60 Καν. 883/04 – άρθρο 51α Καν. 1408/71) 328
7. Οι νέες διατάξεις για τα κεφαλαιοποιητικά συνταξιοδοτικά συστήματα [Άρθρο 52, παρ. 5 Καν. 883/04 και άρθρο 56, παρ. 1, στοιχείο δ) Καν. 883/04] και το ζήτημα της μεταφοράς των συνταξιοδοτικών δικαιωμάτων 337
7.1. Ακατάλληλος ο αναλογικός υπολογισμός για τα κεφαλαιοποιητικά συστήματα 338
7.2. Η σημασία του χρόνου στα κεφαλαιοποιητικά συστήματα 343
7.3. Νέες περιπλοκές 347
7.4. Προτεινόμενες από τη θεωρία λύσεις 352
7.5. Η θεώρησή μας ως προς τη διασφάλιση των συνταξιοδοτικών δικαιωμάτων 354
7.5.1. Περαιτέρω ιδέες 366
IΙ. Οι ειδικότερες διατάξεις για τις συντάξεις αναπηρίας (παροχές αναπηρίας) [άρθρα 44-49 Καν. 883/04 έναντι άρθρων 37-43α Καν. 1408/71] 370
1. Πρόσωπα υπαγόμενα αποκλειστικά σε νομοθεσίες τύπου Α 370
2. Πρόσωπα υπαγόμενα είτε αποκλειστικά σε νομοθεσίες τύπου Β είτε σε νομοθεσίες του τύπου Α και του τύπου Β 372
3. Επιδείνωση της αναπηρίας (άρθρο 47 Καν. 883/04 – άρθρο 41 Καν. 1408/71) 382
4. Μετατροπή των παροχών αναπηρίας σε παροχές γήρατος (άρθρο 48 Καν. 883/04 – άρθρο 43 Καν. 1408/71) 383
5. Ειδικές διατάξεις για δημοσίους υπαλλήλους (άρθρο 49 Καν. 883/04 – άρθρο 43α Καν. 1408/71) 385
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ
ΣΩΡΕΥΣΗ ΣΥΝΤΑΞΙΟΔΟΤΙΚΩΝ ΠΑΡΟΧΩΝ
Ι. Οι κανόνες αντι-σώρευσης επί της εκκαθάρισης παροχών μέσα από την εξελικτική νομολογία επί σωρεύσεως συνταξιοδοτικών παροχών 389
1. Η ανάδυση της αρχής Petroni – ασυμβίβαστος προς το άρθρο 51 της Συνθήκης ο κανόνας αντι-σώρευσης του άρθρου 46, παρ. 3 Καν. 1408/71 περί ανωτάτου ορίου (προ τροποποιήσεως με τον Κανονισμό 1248/1992) 394
2. Η σώρευση συνταξιοδοτικών παροχών στη μεταγενέστερη της απόφασης Petroni νομολογία (προ της τροποποιήσεως του Κανονισμού 1408/71 με τον Κανονισμό 1248/92) 398
2.1. Γενική επαναβεβαίωση Petroni 398
2.2. Απόκλιση από την απόφαση Petroni και εφαρμογή του κανόνα του άρθρου 46, παρ. 3 Καν. 1408/71 περί ανωτάτου ορίου στη συνταξιοδοτική σώρευση 401
2.2.1. Κανόνες αντι-σώρευσης ή ρήτρες μειώσεως 401
2.2.2. Σώρευση σύνταξης γήρατος και παροχής αναπηρίας 408
2.2.3. Σώρευση σύνταξης αναπηρίας και σύνταξης λόγω επαγγελματικής ασθένειας 410
2.2.4. Σώρευση συντάξεων αναπηρίας 412
2.2.5. Σώρευση πρόωρης σύνταξης και σύνταξης αναπηρίας 414
2.2.6. Σώρευση συνταξιοδοτικής παροχής με άλλα επιδόματα ή παροχές 418
2.2.7. Σώρευση σύνταξης αναπηρίας και σύνταξης επιζώντος 425
3. Η ευρεία εφαρμογή της νομολογιακής αρχής της εύνοιας ως γενικότερης της Petroni 432
4. Οι νομολογιακές κρίσεις επί σωρεύσεως παροχών κατόπιν της τροποποίησης του (άρθρου 46) Κανονισμού 1408/71 με τον Κανονισμό 1248/92 438
5. Η συσχέτιση της αρχής της εύνοιας με την ίση μεταχείριση διακινούμενων και μη διακινούμενων δικαιούχων σύνταξης: η σύγκριση των νομικών καταστάσεων επί Κανονισμών 1408/71 και 883/04 449
ΙΙ. Κανόνες κατά της συρροής παροχών - άρθρα 53-55 Καν. 883/04 (έναντι άρθρων 46α-46γ Καν. 1408/71) 455
1. Άρθρο 53 Καν. 883/04 – Κανόνες αντισώρευσης (άρθρο 46α Καν. 1408/71) 456
2. Άρθρο 54 Καν. 883/04 – Συρροή παροχών ίδιας φύσης (άρθρο 46β Καν. 1408/71) 474
2.1. Υπόθεση εργασίας 1 482
2.2. Υπόθεση εργασίας 2 483
2.3. Υπόθεση εργασίας 3 484
2.4. Υπόθεση εργασίας 4 484
2.5. Υπόθεση εργασίας 5 487
2.6. Υπόθεση εργασίας 6 487
3. Άρθρο 55 Καν. 883/04 – Συρροή παροχών διαφορετικής φύσης (άρθρο 46γ Καν. 1408/71) 488
ΕΠΙΛΟΓΟΣ 501
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 505
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ 515
